Sunday, September 3, 2017

वन सम्पदाः अवस्था र महत्व तथा वन विनाशका कारण र संरक्षणका उपायहरू

वन, घाँस, दाउरा, काठ कृषि उपज आदिको हिसाबले महत्वपूर्ण त छदैँछ यसको सम्बन्ध पर्यावरण सन्तुलनसँग पनि जोडिएको छ । कृषि प्रधान देश नेपालमा कृषि वनको समेत उत्तिकै उपयोगिता रहेको छ । नेपालमा हाल ४०.३६% वन क्षेत्र रहेको छ । बुट्यान क्षेत्र (४.३८%) समेतलाई लिँदा कूल क्षेत्रफलमा ४४.७४% वन क्षेत्रले ढाकेको छ । वन रहेको उचाई, यसको प्रकृति, प्रकार विशेषता आदिको आधारमा वनलाई निम्नानुसार विभाजन गरिएको छ: 
१) उपोष्ण सदाबहार वन
        तराई भावर, दुन र चुरे पहाडको करिब १,२०० मिटर (समुद्र सतहबाट) सम्मको उचाईमा अग्ला, मोटा तथा सदाबहार प्रकृतिको रुखहरू पाइने वन क्षेत्रफललाई उपोष्ण प्रदेशीय सदाबहार वन भनिन्छ । यस क्षेत्रमा वर्षा र तापक्रम प्रशस्त हुने ।
        साल, सिसौ, खयर, सतिसाल, सिमल आदि कडा खालका रुखहरू पाइने ।
        चारकोशे झाडीको रूपमा समेत चिनिने

        बाघ, भालु, गैडा, हात्ती तथा विभिन्न चराचुरुङ्गी र अजिङ्गर, गोही सोस आदि घस्रने जीबहरू समेत पाइने ।

२) समशीतोष्ण मौसमी पतझर वन
        ,२०० देखि २१०० मिटरसम्मको उचाईमा मौसमी पतझर वन पाइन्छ । हिउँदमा पात झर्ने हुनाले यस्तो वनलाई मौसमी पतझर वन भनिन्छ ।
        साल, सल्ला, चाप, कटुस, ओखर, उत्तीस आदि रुखहरू पाइने ।
        वर्षा र तापक्रम बढी हुँदा यस क्षेत्रका वनका रुख अग्ला र मोटा हुन्छन् ।
        बाघ, भालु, हरिण, चितुवा जस्ता जनावरका साथै विविध प्रजातिका पंक्षीहरू पाइने ।

३) कोणधारी वन
        महाभारत पर्वतको करिब २,१०० मिटरदेखि ३,३०० मिटरसम्म उचाईमा यस्तो वन पाइन्छ ।
        बढीजसो समय ठण्डा हुने र हिउँ परिरहने हुँदा यस्तो वनका रुखका पातहरू माथितिर चुच्चो परेको अर्थात कोण आकारको हुने हुँदा कोणधारी वन भनिन्छ ।
        सल्ला देबदारु, धुपी, कटुस प्राय चुच्चो परेका रुखहरू पाइन्छन् ।
        हरिण, मृग, घोरल जस्ता जनावरका साथै डाँफे,मुनाल र च्याखुरा जस्ता पंक्षीहरू पाइन्छन् ।

४) लेकाली वन (अल्पाइन वनस्पति)
        ,३०० मिटरदेखि ५,००० मिटरसम्मको उच्च पहाडी तथा हिमाली प्रदेशमा यस प्रकृतिको वन पाइन्छ ।
        वर्षैभरि चिसो र शुष्क जलवायु हुने हुँदा यहाँका रुखहरू होचा र झाडीदार पाइन्छन् ।
        करिब ३,६०० मिटरसम्मको उचाईमा झाडी र सोभन्दा माथि सुख्खा घाँसयुक्त वनस्पति पाइन्छ ।

५) टुन्ड्रा वनस्पति (हिमाली सुख्खा वनस्पति)
        ५००० मि. माथिको उचाई, बाह्रै महिना हिउँ, वनस्पति प्रायः नपाइने
        हिमालका खोच र ढाँडमा काई र लेउ पाइने (वनस्पति विहीन क्षेत्र पनि भनिने)

नेपालमा वन सम्पदाको महत्व 
        वातावरण सन्तुलित बनाइराख्न ।
        बाढी पहिरो जस्ता प्राकृतिक प्रकोपको न्यूनीकरण गर्न
        पानीको स्रोतको रूपमा जंगल रहेको
        निर्माणको आधारकाठका सामग्रीहरू, फर्निचर, घर, उद्योग आदिमा आवश्यक
        पर्यटनको आधार
        वन्यजन्तु वासस्थानको आधार रहेको
        जडिबुटी, औषधीजन्य पदार्थको उत्पादन समेत जंगलबाटै हुने
        दाउरा, पतिङ्गर र कृषिजन्य अवशेषसमेत जंगलबाटै पाइने
यिनै प्रमुख कुराहरूले गर्दा नेपालमा वन सम्पदाको अत्यन्तै ठूलो महत्व रहेको छ ।

वन विनाशका कारणहरू
नेपालको सन्दर्भमा वन विनासका निम्न कारणहरू रहेका छन् :-
        गरिबी स्थायी बसोवासको ठेगाना नभएकाहरूले, जंगल फडानी गरी खेती गर्नु तथा वासस्थान निर्माण गर्नु,
        अशिक्षा वन विनासको कारण हुन सक्ने जोखिम बारे जानकारी नहुनु ,
        बहुमूल्य काठका सामग्री तथा काठ नै चोरी गरी बिक्री गर्नु,
        सरकारी अनुगमन, दण्ड सजायको पक्ष कमजोर रहनु,
        फडानी पश्चात तुरुन्त वृक्षारोपणको साथै सो को संरक्षण प्रभावकारी नहुनु, सार्वजनिक विकास निर्माण सडक,भवन वा अन्य निर्माण गर्दा पनि वन फँडानी भएको,
        जलवायु परिवर्तनको कारण हिमाली क्षेत्रको वन सुक्दै जानु,
        दैवीप्रकोपआगलागी, बाढी, पहिरोले समेत वन जंगल विनास हुने गरेको ।

 वन संरक्षणका उपायहरू
        इन्धनको वैकल्पिक व्यवस्था गर्ने,
        चोरी निकासी नियन्त्रणका लागि प्रभावकारी अनुगमन र सुरक्षाको व्यवस्था गर्ने,
        वृक्षारोपण कार्यलाई नियमित र प्रभावकारी बनाउने ,
        वन संरक्षण र यसको फाइदाको सम्बन्धमा जनचेतना जगाउने ,
        सार्वजनिक निर्माण कार्य गर्दा जंगल विनास गर्न नपर्ने गरी गर्ने । (जस्तो : बाटो निर्माण, विद्युत लाइन निर्माण को बखत)
        दैवीप्रकोपबाट विनास भएको वनजंगल क्षेत्रमा तत्काल वृक्षारोपण गरेर संरक्षण गरिहाल्ने ।
        वन विनास, चोरी निकासी गर्ने जो कोहीलाई हदैसम्मको दण्ड सजाय दिने ।
        नेपालमा राष्ट्रिय निकुञ्ज संरक्षण क्षेत्रको क्षेत्रफल बढाउने,
          (नेपालको जम्मा संरक्षित क्षेत्र कूल क्षेत्रफलको झण्डै २३%)
        कार्बन Trade बाट नेपालले पुरस्कृत भएको वन क्षेत्रलाई उदारणको रूपमा प्रचारप्रसार गर्ने ।
        निजी वन कार्यक्रमलाई प्रोत्साहित गर्ने,
        वनलाई समूदायमा हस्तान्तरण गर्दै यसको संरक्षण र सम्बद्र्धनमा उपभोक्त समूहलाई जिम्मेवार       र जवाफदेही वनाउनु पर्ने,
        वन जंगल संरक्षणबाट पुग्ने फाइदाप्रति जनतालाई सचेत तुल्याउने,
        वन जंगलको विनाशबाट निम्तिने प्राकृतिक प्रकोपप्रति जनसाधारणमा चेतना ल्याई उनीहरूलाई वृक्षारोपण लगायतका कार्यक्रममा सहभागी गराउने ।
        वन र वनस्पतिजन्य वन औषधीहरूको प्रशोधन गरी व्यवसायिक रूपमा खेतीको व्यवस्था मिलाई त्यसबाट प्राप्त लाभमा समुदायको साझेदारी बढाउने ।


Related Posts:

1 comment: